Tekst Patrick Arends en Léonie Wolters

Het lijkt of de tijd al 33 jaar stil staat in Pripyat. Terwijl het voorland van de inwoners van deze veelbelovende stad veel rooskleuriger had moeten zijn. De kerncentrale in Tsjernobyl beloofde economische voorspoed, ontwikkeling. De reactoren moesten zorgen voor de elektriciteitsvoorziening voor een groot deel van de westelijke Sovjetrepublieken. Zo ver mocht het nooit komen. Met een groep van 25 deskundigen probeerden we tijdens een studiereis iets dichter bij de ‘waarheid van Tsjernobyl’ te komen. De lessen van deze ramp zijn helder en het risico dat dit weer gebeurt is nu zeer klein omdat er belangrijke aanpassingen zijn uitgevoerd.

De deelnemers aan de studiereis voor het brandweermonument.

De ramp op 26 april 1986 ontstond door het uitvoeren van een noodzakelijke test bij eenheid 4 van de kerncentrale Tsjernobyl in het noorden van de Oekraïne, destijds onderdeel van de Sovjet-Unie. Het was één van de grootste (kern)rampen ter wereld. Een cumulatie van falend menselijk handelen, ongeloof over wat er gaande was, het maken van verkeerde procedurekeuzes, onvoldoende kennis over hoe de reactor kon reageren op een test, het ontbreken van passende noodprocedures en een type kerncentrale met een, achteraf gezien, zwak ontwerp zorgen voor een ramp die zijn weerga niet kent. Want toen uiteindelijk de noodknop werd gebruikt, was de reactor dusdanig instabiel dat deze ontplofte. Hierbij werd een zeer grote hoeveelheid radioactieve stoffen verspreid naar de omgeving. Een gebied van 30 km rond de kerncentrale werd geëvacueerd. Deze ‘Exclusion Zone’ geldt nog steeds als evacuatiegebied en is beperkt toegankelijk.

Herdenkplek geëvacueerde dorpen en steden.

Je stelde geen vragen

Wij, een groep deskundigen uit de medische sector, veiligheidsregio’s, universiteiten, brandweer en de ANVS, bezochten onlangs de ‘Exclusion Zone’, de sarcofaag (een veilige omhulling om de verwoeste kernreactor) en de spookstad Pripyat, één van de 162 geëvacueerde plaatsen in de zone. 116.000 mensen uit de regio rondom de kerncentrale moesten hun huis verlaten. Ze vertrokken met per persoon twee tasjes aan persoonlijke spullen, in de veronderstelling na drie dagen terug te mogen keren. Aleksey, een operator die 33 jaar geleden, op het moment van de ramp op de centrale werkte, vertelt ons over de omstandigheden waaronder hij moest blijven werken. Hij zat in de eerste shift na de ramp en ging om 07:00 uur gewoon met het busje naar zijn werk. Niemand zei iets, velen wisten niets. Hij vertelt zijn verhaal met een aanwezige kuch, hij is ziek. Om alles wat gebeurd is te vergeten, schildert hij, een land in vlammen.

Het schilderij van Aleksey.

45 seconden

De informatievoorziening kwam traag op gang tijdens de ramp. Pas na enkele dagen werd er in Zweden, bij de kerncentrale in Forsmark verhoogde activiteit in de lucht gemeten. Toen moesten de Russische autoriteiten wel communiceren. De ramp had zich voltrokken met grote gevolgen en veel slachtoffers (exacte, gevalideerde cijfers ontbreken): van werknemers en hulpverleners tot mensen die zich ‘vrijwillig’ opofferden als ‘liquidators’ en onderzoekers die de zaken vast moesten leggen. Men probeerde te redden wat er te redden viel. Een museum in Kiev toont bewegende beelden van jonge mannen (liquidators) die lachend in de camera kijken. Hun vaderland met trots dienend met opruimwerkzaamheden op locaties waar de straling zo hoog was als nooit eerder gemeten en waar ze maximaal 30 seconden mochten verblijven om niet ten dode te zijn opgeschreven. We tellen hoelang de werkende mannen met onbeschermde nekken worden gefilmd: 43, 44, 45 seconden…

Liquidators

Zonder gevoel hebben woorden minder waarde

Het is belangrijk dat de ramp na 33 jaar niet vergeten is en dat we er blijvend over leren. Alles wat er geschreven is en getoond wordt, bepaalt het beeld over kernenergie en de veiligheid daarvan. Thorsten Hackl, één van de organisatoren van de studiereis zegt hierover: “Er zijn zoveel beelden, zoveel (on)waarheden en er is zoveel eenrichtingscommunicatie dat de beleving over wat er gebeurd is pas te kleuren en te duiden is als je er geweest bent, de slachtoffers spreekt, de cultuur ervaart en voelt hoe ongelooflijk complex dit is geweest. Wij proberen de deskundigen wat dichter bij de waarheid te brengen, betekenis te geven”. Alfred Hamers, een andere organisator: “Ik probeer alle technische lessen die ik geef over deze ramp persoonlijk te maken. Zonder gevoel hebben woorden minder waarde”.

Aannames

Er zijn diverse aannames en beelden over het huidige Tsjernobyl: het straalt er gevaarlijk, het is een gigantische puinhoop, er werken geen mensen. Een groot deel van de Exclusion Zone is nog altijd besmet gebied en het stralingsniveau is op sommige plaatsen nog hoog. Voor bezoekers is het niet gevaarlijk, maar er permanent wonen is niet verstandig. Er werken bij de kerncentrale ongeveer 2300 mensen. Onder andere aan de sarcofaag die meer dan een miljard euro heeft gekost en zonder internationale steun niet gerealiseerd kon worden. Verder is de bestraalde splijtstof van de andere eenheden nog op de locatie aanwezig. Deze moet afgevoerd worden en de reactoren moeten ontmanteld worden. Een hele klus voor een arm land. Inmiddels wonen er weer mensen in Tsjernobyl. Zo’n 150 bewoners van de boerendorpjes zijn eerder al teruggekeerd. Het zijn voornamelijk oudere vrouwen. Zij worden baboesjka’s (grootmoeders) genoemd. Ze accepteren gezondheidsrisico’s om op hun geboortegrond verder te kunnen leven.

De sarcofaag

Dit mag nooit meer gebeuren

Een studiegenoot zegt: “Tsjernobyl zit nog steeds onder mijn huid, een dergelijke ramp mag nooit meer gebeuren”. Daar zijn we het mee eens. Het risico op een dergelijke ramp is nu zeer klein omdat er belangrijke aanpassingen zijn uitgevoerd. Oudere types centrales worden aangepast om te voldoen aan de nieuwe veiligheidseisen. Dat is wettelijk bepaald en wordt in Europa afgedwongen via de WENRA (Western European Regulators). Behalve aandacht voor de techniek is er nu internationaal blijvende aandacht voor de veiligheidscultuur en de menselijke factor in alle veiligheidslagen. 

Wat hebben we van deze ramp geleerd?

De lessen van Tsjernobyl zijn helder:

  1. Toezichthouders. Er zijn in ieder land hogere veiligheidseisen gesteld en in alle landen met nucleaire installaties zijn er nu toezichthouders, zoals de ANVS, die er op toe zien dat deze eisen worden nageleefd. Deze toezichthouders houden regelmatig internationale ‘peer reviews’ en delen expertise en informatie tijdens internationale inspecties. Ook de nucleaire bedrijven moeten informatie delen en de juiste kennis in huis hebben.
  2. Een goede veiligheidscultuur is essentieel. Binnen het bedrijf, bij de overheid en in de internationale nucleaire wereld. Naar aanleiding van deze ramp zijn er in alle type kerncentrales technische wijzigingen doorgevoerd die de veiligheid verbeteren, zoals extra noodkoelsystemen en het meervoudig uitvoeren van veiligheidssystemen in de verschillende veiligheidslagen (defence-in-depth).
  3. Tijdige escalatie van problemen is van groot belang. Er moet open over problemen gesproken kunnen worden. Internationaal is hiervoor de afgelopen decennia veel aandacht geweest.
  4. Goede bedrijfsprocedures en noodprocedures. Het belang hiervan was al na het ongeval in Tree Miles Island (USA) in 1979 onderkend en in Tsjernobyl weer bevestigd. Ook een goede lay-out van het bedieningspaneel en de regelzaal is heel belangrijk.
  5. Periodieke veiligheidsevaluaties. Deze zijn na de ramp in Tsjernobyl geïntroduceerd en in de hele nucleaire wereld doorgevoerd. 
  6. Voorbereid zijn op grote rampen en op grootschalige verspreiding van radioactieve stoffen. De meeste landen hebben nationale meetnetten opgericht en lokale, regionale en nationale alarmplannen ontwikkeld. Ze oefenen regelmatig op diverse niveaus en met veiligheidspartners. In Nederland zijn het Nationaal Plan Kernongevallen (NPK) en het Nationaal Meetnet Radioactiviteit (NMR) naar aanleiding van Tsjernobyl ontwikkeld.